Drodzy bracia i siostry, pokornie błagajmy Boga Ojca, aby pobłogosławił ten popiół, który nakładamy na nasze głowy na znak pokuty. Panie Boże, Ty przebaczasz ludziom, którzy się upokarzają i starają się zadośćuczynić za grzechy, wysłuchaj łaskawie nasze prośby i udziel hojnie błogosławieństwa swoim sługom i służebnicom, którzy będą posypani tym popiołem, niech wytrwają w czterdziestodniowej pokucie, aby mogli z oczyszczonymi duszami uczestniczyć w paschalnym misterium Twojego Syna – tymi słowami kapłan błogosławi popiół w Środę Popielcową.
Popiół i ziemia w wielu religiach traktowane są jako znaki żałoby: sypie się ziemię na głowę, kładzie się na ziemi, tarza w popiele, podrzuca ziemię lub popiół do góry, siedzi lub śpi na popiele. W popiele pokutował Hiob (Hi 42, 6), mieszkańcy Niniwy po nawoływaniu Jonasza (Jon 3, 6), naród Izraelski przed niebezpieczeństwem (Jdt 4, 11-15). Chrześcijanie przejęli zwyczaje żydowskie i używali popiołu na znak żałoby i oczyszczenia, pamiętając o słowach Jezusa: Biada tobie, Korozain! Biada tobie, Betsaido! Gdyby w Tyrze i Sydonie działy się cuda, które u was się dokonały, już dawno w worze i w popiele by się nawróciły (Mt 11, 21).
Popiół symbolizuje ludzką przemijalność, kruchość, a także podjęcie pokuty z powodu grzechu i ułomności ludzkiej natury. W biblijnym obrazie grzechu pierworodnego Bóg zwraca się do Adama: W pocie oblicza twego będziesz musiał zdobywać pożywienie, póki nie wrócisz do ziemi, z której zostałeś wzięty; bo prochem jesteś i w proch się obrócisz (Rdz 3, 19). Ostatnie słowa liturgia Kościoła powtarza co roku w Środę Popielcową, gdy kapłan posypuje głowy wiernych popiołem, przypominając i nawołując do pokuty. Niegdyś obrzęd ten dotyczył publicznych pokutników, którzy nakładali wór pokutny i przyjmowali popiół na głowę, na znak żalu za grzechy. Od X wieku do tego obrzędu przystępują już wszyscy wierni. Popiół przygotowuje się z zeszłorocznych palm pobłogosławionych w Niedzielę Męki Pańskiej (Niedzielę Palmową) dla podkreślenia, że chrześcijańskie nawrócenie jest osobistym włączeniem w misterium męki i zmartwychwstania Chrystusa.
Wielki Post ma doprowadzić wierzących do owocnego wykonywania praktyk pokutnych, aby dzięki nim z czystym sercem mogli obchodzić święta wielkanocne (kolekta z czwartku IV tygodnia Wielkiego Postu), a przez to świadomie przeżywać dar własnego chrztu. Praktyki wielkopostne nabierają sensu i są spójne, jeżeli wypływają z głębokiego poznania i doświadczenia misterium paschalnego Chrystusa. Przypomina o tym kolekta z 1. niedzieli Wielkiego Postu: spraw, abyśmy przez doroczne ćwiczenia wielkopostne postępowali w rozumieniu tajemnicy Chrystusa i dzięki Jego łasce prowadzili święte życie.
Droga do wielkanocnej radości prowadzi przez wąską bramę umartwienia. Naiwnością byłoby oczekiwać, że przyjdzie ona bez wysiłku, dlatego potrzebna jest dyscyplina, wewnętrzna walka i wyrzeczenia, by okiełznać grzeszne skłonności. Nigdy nie jesteśmy zwolnieni z pokuty prowadzącej do nawrócenia. Zawsze znajdą się w człowieku obszary oporne na łaskę Bożą. Przez popiół człowiek uświadamia sobie, że jest grzeszny i ułomny w miłości. Ten, kto wyznaje swoją grzeszność i nicość, jest w stanie zrozumieć obietnicę Mesjasza, który ma przyjść, aby zatriumfować nad grzechem i śmiercią, pocieszyć strapionych, dając im koronę w miejsce popiołu (por. Iz 61, 3).
